Skotist til Tunglsins og jöklarnir bræddir

Ljósmyndatæknin kom fram í Frakklandi á þriðja áratug nítjándu aldar og fyrstu áratugina voru Frakkar í fararbroddi í þróun hennar. Áhugi almennings á ljósmyndum var mikill og gátu slyngustu ljósmyndarar öðlast mikla frægð. Fáir urðu þó jafn þekktir og Parísarbúinn Nadar.

Nadar hét réttu nafni Gaspard-Félix Tournachon og var vinsæll skopmyndateiknari og rithöfundur áður en hin nýja tækni vakti athygli hans. Hann var vel tengdur í menningar- og næturlífi Parísarborgar, þekkti frægðarfólk og gat fyrir vikið tekið myndir af fjölda heimskunnra stjórnmálamanna, rithöfunda og listafólks sem vandi komur sínar til stórborgarinnar. Fyrir vikið er erfitt að blaða í yfirlitsritum um sögu nítjándu aldar án þess að rekast á myndir úr smiðju Nadars.

En auk þess að vera slyngur myndasmiður hafði Nadar ástríðu fyrir flugi. Hann iðkaði loftbelgjaflug af kappi, tók fyrstu loftmyndir sögunnar og lét árið 1863 útbúa risaloftbelg, sextíu metra háan. Þegar nýja loftbelgnum hlekktist illa á í öðru flugi sínu komst Nadar á þá skoðun að framtíð flugsins fælist í smíði farartækja sem væru þyngri en andrúmsloftið. Þannig varð hann einn allra fyrsti hvatamaður þess að þróa flugvélar.

Loftbelgjaævintýri Nadars varð ungum landa hans og upprennandi rithöfundi innblástur. Fyrsta skáldsaga Jules Verne nefndist „Fimm vikur í loftbelg“, kom út árið 1863 og fjallaði um ævintýralega ferð í risaloftbelg um lítt þekkt héruð í Afríku. Sagan sló í gegn og markaði upphafið á glæstum höfundarferli.

Áður hefur verið fjallað um Jules Verne í þessum pistlum og þá sérstaklega sögu hans um Leyndardóma Snæfellsjökuls. Líkt og í flestum bóka höfundarins er þar fléttað saman spennandi ævintýri og vísindaskáldskap, sem innifelur bæði nýlegar vísindauppgötvanir og -kenningar og vangaveltur um mögulega tækni framtíðarinnar. Furðu oft hefur Verne reynst sannspár á tækni- og vísindasviðinu og í öðrum tilvikum hafa sögur hans orðið vísindamönnum innblástur og kveikja hugmynda.

Heimsins stærsta byssa

Skemmtileg dæmi um þetta má finna í þríleik Vernes um Baltimore-byssuklúbbinn sem út kom á árunum 1865-89. Tvær fyrri bækurnar í sagnaflokknum ættu flestir lesendur að þekkja sem „Ferðina til Tunglsins“ en fáir hafa heyrt þeirrar þriðju getið. Hún hefur þó öðlast nýtt líf á liðnum árum í tengslum við umræðuna um hlýnun Jarðar.

Fyrsta bókin í þríleiknum kom út sama ár og bandaríska borgarastríðinu lauk og segir frá hópi byssuáhugamanna í Baltimore sem þegar eru farnir að leita sér að nýjum viðfangsefnum. Byssur eru þeirra líf og yndi og fær einn í hópnum þá flugu í höfuðið að útbúa heimsins stærsta byssuhlaup og skjóta risavaxinni byssukúlu til Tunglsins.

Klúbbfélagar ákveða að láta slag standa og grafa nærri 300 metra djúpa og átján metra breiða holu á Flórídaskaga til að koma byssuhlaupinu fyrir í. Fer svo drjúgur hluti bókarinnar í að lýsa verkfræðilegri tilhögun byssugerðarinnar, ræða fjármögnun verkefnisins og svara því hversu hratt yrði að skjóta kúlunni til að hún næði að losna undan aðdráttarafli Jarðar.

Franskur fullhugi, sem augljóslega var byggður á fyrrnefndum Nadar, kemur að máli við skipuleggjendur og sannfærir þá um að hafa geimskotið mannað. Byssukúlunni er breytt í geimfar og sá franski sest um borð ásamt tveimur erkióvinum úr byssuklúbbnum. Sögunni um ferðina til Tunglsins lýkur þegar búið er að hleypa af og byssukúlan/geimfarið hendist í átt að mánanum.

Fimm ár liðu uns forvitnir lesendur fengu að fregna um afdrif þremenninganna í bókinni „Umhverfis Tunglið“. Þar rekur höfundurinn samviskusamlega gang geimferðarinnar. Synd væri að segja að það sé allt skemmtilesning, því í stað þess að gefa ímyndunaraflinu lausan tauminn og skapa furðuveröld með geimverum á mánanum, þylur Verne samviskusamlega helstu kenningar þess tíma um hvernig þar væri um að litast.

Ævintýramennirnir þrír höfðu búist við að lenda á Tunglinu í hálfgerðri sjálfsmorðsför, en áætluð braut geimfarsins sveigist til eftir að hafa óvænt farið nærri torkennilegum smáhnetti. Fyrir vikið svífa þeir hring umhverfis Tunglið og falla því næst aftur til Jarðar, þar sem bandarískt herskip kemur þeim til bjargar. Jafnvel þetta litla atriði, smáhnötturinn milli Jarðar og Tungls, byggðist á nýjum vísindatilgátum því nokkrum árum fyrr hafði franskur stjörnufræðingur, Frédéric Petit, sagst hafa uppgötvað fylgitungl sem gengi umhverfis Jörðina eftir sporöskjulaga braut.

Í dag líta flestir á þessar tvær bækur sem eina samhangandi sögu. Öðru máli gegnir um þriðju bók ritraðarinnar, sem kom út aldarfjórðungi síðar og var í talsvert öðrum dúr. „Kaupin á Norðurpólnum“ segir að nokkru leyti frá sömu persónum og stórvirkar byssur koma við sögu, en þar lýkur samanburðinum.

Bókin var samin árið 1889 og látin gerast í nálægri framtíð.

Alþjóðasamfélagið ákveður að efna til uppboðs á norðurpólnum. Norðurlandabúar, Rússar og Hollendingar bjóða í svæðið en að lokum stendur slagurinn á milli bresku ríkisstjórnarinnar og dularfulls bandarísks huldufélags. Bandaríkjamennirnir bjóða hæst og greiða svimandi fjárhæð fyrir ógnarstórt landsvæði á heimskautssvæðinu.

Kaupin vekja furðu margra, enda óljóst eftir hverju sé að slægjast á þessum slóðum öðru en snjó og ís. Jarðvísindamenn benda á að líklega sé mikið af kolum að finna í jörðu undir Norðurpólnum (á ritunartíma sögunnar var talið líklegt að fast land væri undir stórum hluta ísbreiðunnar) en vandséð var hvernig þær mætti nýta, enda nær vonlaust að komast á svæðið, hvað þá að grafa sig í gegnum þykkan jökulinn.

Árstíðunum útrýmt

Í ljós kemur að hinir leynilegu kaupendur eru félagarnir úr Baltimore-byssuklúbbnum. Að þessu sinni hafa þeir í huga enn stórfenglegri byssusmíði en fyrr – í stað þess að skjóta geimfari í átt frá Jörðu, hyggjast þeir snúa byssuhlaupinu í hina áttina, að iðrum Jarðar. Hugmyndin er sú að framkalla slíkan hvell að hann dugi til að rétta af möndulhalla Jarðar, sem fyrir vikið yrði með hornréttan möndulsnúning líkt og reikistjarnan Júpíter.

Að mati hinna byssuglöðu Bandaríkjamanna hafði þessi róttæka hugmynd gríðarlega kosti í för með sér fyrir mannkynið. Með því móti yrðu dagur og nótt nákvæmlega jafn löng allan ársins hring. Þar með myndu árstíðir hverfa úr sögunni og veðráttan yrði ætíð sú sama. Hver maður gæti því valið sér það loftslag sem honum hentaði best og flutt á þá breiddargráðu. Kvefpestir myndu heyra sögunni til.

Landbúnaðarframleiðsla hlyti að margfaldast þar sem rækta mætti óháð árstímum og svo mætti lengi telja. Aðstandendurnir myndu svo hagnast gríðarlega, því eftir umskiptin myndi ísinn á Norðurpólnum hverfa á fáeinum árum og hinar auðugu kolanámur verða auðvinnanlegar.

Ekki leið þó á löngu uns tvær grímur fóru að renna á ýmsa vegna möndulhallabreytingarinnar. Ljóst væri að sprengingin mikla hefði veruleg áhrif um heim allan. Heilu landsvæðin gætu sokkið í sæ en önnur myndu rísa úr hafi. Stórborgir á borð við Lundúnir yrðu ef til vill á fjallstindum og hafnarborgir inni í miðju landi. Byssuklúbbsmenn létu þó slíkar úrtöluraddir sem vind um eyru þjóta. Á laun tókst þeim að útbúa ógnarstóra byssu á Kilimanjaro-fjalli í Afríku og sönkuðu að sér óhemjumagni af sprengiefni.

Stóri dagurinn rann upp og fjárfestarnir ábyrgðarlausu létu til skarar skríða. Sprengingin varð geigvænleg og eyðileggingin í námunda við sprengjustæðið mikil, en Jörðin bifaðist ekki eitt hænufet. Talnameistari verkefnisins lagðist á ný yfir útreikninga sína og uppgötvaði skelfilega villu. Snemma í ferlinu hafði hann í ógáti máð þrjú núll aftan af tölu, sem aftur vatt upp á sig. Eðlisfræðin á bak við tilraunina var kórrétt, en allar tölur hefðu þurft að vera trilljón sinnum stærri til að ná tilætluðum árangri.

Stærðfræðingurinn verður að athlægi, þótt alþýða manna fagni raunar reikniskekkju hans eftir að fólki verður betur ljóst hversu alvarlegar afleiðingar verkefnið hefði haft í för með sér. Sá tölvísi getur þó huggað sig við að þótt orðstírinn sé farinn, tekst honum að finna ástina – í vellríku ekkjunni sem fjármagnað hafði verkefnið að mestu.

Kaupin á Norðurpólnum er óhefðbundin vísindaskáldsaga og að sumu leyti frekar hugartilraun en eiginlegur vísindaskáldskapur – því í bókarlok er lesandanum kippt niður á jörðina með því að útskýra að öll áformin hafi í raun verið loftkastalar. Jafnframt felur verkið í sér beinskeytta gagnrýni á framferði ófyrirleitinna kaupsýslumanna sem hika ekki við að stofna afkomu milljóna manna í hættu til að tryggja eigin hag.

Þótt sagan sé um margt frumleg verður hún seint talin til öndvegisverka Jules Verne og er það sérviskuleg að henni er nánast alltaf sleppt þegar tunglferðarsögurnar eru endurútgefnar. Á síðustu árum hefur hún þó vakið áhuga á nýjan leik enda auðvelt að finna samsvaranir við samtímann í bók sem fjallar um menn sem hika ekki við að bræða ís heimskautanna til að komast í meira kolefnaeldsneyti og finnst lítið mál að breyta loftslagi Jarðar með varanlegum hætti. Alltaf skal Jules Verne takast að spá rétt um framtíðina.