Umbun með áhættu

Æðstu stjórnendur íslenskra fyrirtækja hafa verið iðnir við að kaupa hlut í fyrirtækjum sínum að undanförnu. Ýmist hafa kaupin verið í formi kaupréttar eða að kaupin hafa verið sölutryggð til framtíðar og stjórnendur því varðir fyrir tapáhættu. Í því árferði sem verið hefur að undanförnu með miklum hækkunum hlutabréfa hafa slíkir réttir gefið vel af sér. Einnig hafa stjórnendur keypt í félögum sínum með því að skuldsetja sig á móti kaupunum. Meðan markaður er í hækkunarferli eins og að undanförnu þá hafa slík kaup gefið vel af sér.

Ríflegir kaupréttarsamningar geta verið góð umbun fyrir vel unnin störf en að sama skapi skapað ákveðna áhættu á að langtímasjónarmið víki fyrir skammtímasjónarmiðum. Kjör æðstu stjórnenda hafa verið á uppleið um allan heim. Sú þróun hefur teygt anga sína til Íslands. Bandaríkin hafa farið fremst í flokki og leitt þessa þróun, eins og á svo mörgum sviðum viðskiptalífsins.

The Economist hefur fylgst með þróun launa stjórnenda um áratuga skeið. Blaðið hefur verið gagnrýnið á þessa þróun; bæði hvað varðar laun stjórnenda, svo og kauprétti þeirra í fyrirtækjum.

Valréttarsamningar stjórnenda hlutafélaga náðu líklega hámarki í tæknibólunni miklu í lok tíunda áratugarins. Vaxtarfyrirtæki í tæknigeiranum sáu sér hag í því að greiða stjórnendum sínum í formi kaupréttar í stað hærri launa. Væntingar til þessara fyrirtækja voru miklar og í sumum tilvikum varð jókst eign forstjóranna gríðarlega, á pappírunum að minnsta kosti. Þessi þróun smitaði út frá sér. Í maíhefti Economist árið 1999 er spurt hvort nokkur forstjóri geti verið 200 milljón dollara virði, hversu góður sem hann annars kunni að vera. Verðbréfabólan var í hámarki og stjórnendur fyrirtækja tóku inn stórar summur í kaupaukum ýmiss konar. Mel Karmazin, yfirmaður CBS-sjónvarpsstöðvarinnar, þénaði 200 milljónir dollara, á annan tug milljarða, árið 1998. Launin hans og bónusar voru 9,8 milljónir dollara, um 700 milljónir. Restina fékk hann í gegnum valréttarsamninga. Hann var þó ekki hálfdrættingur á við starfsbróður sinn hjá Walt Disney, sem hafði 576 milljónir dollara upp úr krafsinu. "Það hefur aldrei verið betra að vera forstjóri," sagði Economist árið 1999 og gagnrýndi það að stjórnendur skyldu flá feitan gölt á kostnað hluthafa. Meðal þeirra sem töldu kaupréttarsamninga vond skipti var hinn kunni fjárfestir Warren Buffet, sem taldi þá skila litlu og vera dýra fyrir hluthafa.

Hér á landi eru form kaupréttarsamninga mismunandi hvað varðar tíma, verð og til hversu margra innan fyrirtækjanna þeir ná. Samningar KB banka hafa verið lagðir fyrir hluthafafund, en bankaráð bæði Íslandsbanka og Landsbankans hafa gert samninga sinna banka.

Hvenær samningarnir eru innleystir skiptir líka miklu máli en þeir eru venjulega bundnir í ákveðinn tíma. Ein hættan er sú að þegar dragi að innlausnardegi geti menn freistast til þess að ýta með óeðlilegum leiðum undir gengi bréfanna, til dæmis með því að færa miklar tekjur og fela kostnað. Þó er ólíklegt að stjórnendur misnoti aðstöðu sína til að verja eigin hagsmuni því á endanum kemur það niður á fyrirtækjunum sjálfum.

Ekki má gleyma því að fyrirtækin bera allan kostnaðinn af því að veita starfsmönnum kauprétt á hlutabréfum. Kostnaðurinn er mismunurinn á markaðsverði hlutabréfanna og verðinu samkvæmt kaupréttarsamningnum. Þessumn kostnaði ber að segja frá í ársskýrslum fyrirtækja.

Þeir stjórnendur sem hafa eignast mikla fjármuni í fyrirtækjum sínum hafa einnig verið að skila hluthöfum sínum góðum arði. Nokkrir stjórnendur Íslandsbanka seldu fyrir nokkru hluti í bankanum með góðum hagnaði. Þeir tóku lán fyrir þeim hlutum í vor og innleystu góðan hagnað af sölunni. Menn hafa gagnrýnt söluna, en eins má færa fyrir því rök að salan hafi verið skynsamleg. Ef stjórnendur eiga ríka skammtímahagsmuni af eign í fyrirtækjunum er meiri hætta á að þeir láti skammtímasjónarmið ríkja yfir langtímasjónarmiðum. Fjárfesting í hlutabréfum er í eðli sínu langtímafjárfesting þótt menn geti stöku sinnum haft góðan hagnað af skammtíma stöðutöku á markaði. Ef skuldsetning á móti eign er mikil er meiri hætta á að menn beiti örvæntingafullum aðferðum til að halda gengi uppi án þess að innistæða sé fyrir því. Sá sem á mikið horfir venjulega til lengri tíma en sá sem tekur lán til að leggja undir á spilaborðinu.



Hafliði Helgason - [email protected]